بررسی تاثیر فعالیت های مراقبتهای بهداشتی زندانهای کشور درراستای ارتقاء امنیت روانی در زندانهای ایران

محمدعلی محمدی[1]

چکیده:

   پژوهش حاضرتلاشی است در راستای بررسی تاثیر فعالیت های مراقبتهای بهداشتی زندانهای ایران درراستای ارتقاء امنیت و استقرار نظم در زندان و تاثیر آن بر جسم و روان زندانیان می باشد.

 در این مقاله ضمن بررسی مراقبت های بهداشتی و انواع مراقبت ها مهمترین اقدامات سازمان زندانهای کشور ایران  در سطح کلان مورد توجه قرار گرفته و همچنین به نقش این برنامه ها  در دستیابی به امنیت روحی و تعادل رفتاری  زندانیان پرداخته که نتایج آن نشان می دهد که اجرای برنامه های بهداشتی و فعالیت های پزشکی و روان درمانی ،کنترل و نظارت های مستمر ،حضور کارشناسان بهداشتی ،آموزش های مستمر و به روز در امنیت روحی و روانی زندانیان موثر می باشد

---

[1]  مدیر کل اداره کل زندانهای لرستان و مدرس دانشگاه

 

    پیش از استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران هیچ گونه توجه واقعی به اصلاح و بازسازی بزهکاران و حقوق انسانی آنان نشده و اصولا زندانبانی گذشته در ایران بر سیستمی نظامی و خشن استوار بوده و تنها نگهداری بزهکاران مورد نظر بوده است.پس از از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران که تغییرات و تحولات اساسی و بنیادی در همه ابعاد و زمینه های فرهنگی ، سیاسی و اجتماعی را در ایران بوجود آورد ، تغییراتی هم در مورد چگونگی اداره زندانهاد پدید آمدو اصلاح و تربیت به عنوان مهم ترین وظیفه سازمان زندانهای کشور محسوب می شود.اگر بزهکاران را سال های طی تحمل کیفر در زندانها با بهترین امکانات بهداشتی ،تغذیه ای و محیط زیست مطلوب نگهداری کنیم بدون آنکه بر شخصیت ،روان و اندیشه آنان بتوانیم تاثیری بگذاریم و به منظور باز سازگاری  اجتماعی آنان اقدام کنیم به صورتی که پس از خروج از زندان و ورود به جامعه بازگشتی سعادتمندانه نداشته باشند ، در حقیقت همه عمر مددجویان و سرمایه های ملی را به هدر داده ایم .بزهکاران با شناخت و آگاهی و آموزش مهارت های فردی و اجتماعی است که رشد می کنند و در شخصیت آنان تغییر و تحولی مناسب به سوی کمال اتفاق می افتد. این آگاهی و شناخت از خود و جهانی که در ان زندگی می کند نه تنها زمینه بازگشت سعادتمندانه را برای مددجویان زندانهای کشور  فراهم ساخته بلکه زمینه امنیت و نظم در زندانها را برای اجرای صحیح و کامل تر برنامه ها وسیاست های سازمان زندانهای کشو رابوجود آورده است.   

کلید واژه ها

  خدمات اجتماعی،بهداشت روانی،امنیت روانی ،رفتارهای پرخطر،سیاست های اجرایی

 سازمان بهداشت جهانی سلامت را به عنوان "فرایندی که فرد از لحاظ جسمی ،روانی ، اجتماعی و  در جریان زندگی مشکل خاصی که بالاتر از  میزان توان و ظرفیت جسمی و روانی وی باشد را نداشته وقابل تحمل برایش باشد "تعریف می کند در این میان بهداشت روانی وزنه اساسی تری در سلامت فرد می باشد .بر اساس تعریف بهداشت جهانی "بهداشت روانی عبارت است از قابلیت برقراری ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح  محیط فردی و اجتماعی ، حل تضادها و تمایلات شخصی به طور منطقی ، عادلانه و مناسب است  ،آنچه که در این میان نقش اساسی تر و مهم تری را ایفاء می کند احساس امنیت روحی و روانی است زیرا ممکن است فردی دارای سلامت روانی باشد ولی این احساس سلامت را در ذهن و روان خویش نداشته باشد .

با این رویکرد که هر زندانی یک شهروند است و حق حیات در همه ابعاد انسانی را دارد و با این چشم انداز که یک زندانی در طول دوران حبس می بایست در همه ابعاد فردی و اجتماعی مورد حمایت قرار گرفته و به وی کمک شود تا ازنعمت سلامتی برخوردار شده و به شکوفا کردن  استعدادهای بالقوه خود پرداخته و به رشد وتعالی برسد و آنگاه بازگشتی سعادتمندانه و سالم  به آغوش جامعه داشته باشد این سازمان در سطح کلان کشوری با تمام توان و امکانات در این راستا به مدد و حمایت زندانیان پرداخته و خدمات متعددی را در راستای ایجاد امنیت روحی و روانی برای زندانیان ارائه داده است  و کماکان این خدمات  در یک پروسه بلندمدت ادامه داشته و سعی برآن است که این خدمات هر روزبهتر  و مطلوب تر گردند و فرآیند آن در بستر علمی ،مدرن و پژوهش محور ارائه می شود که  برآیند کلی این برنامه ها به سلامت مددجویان در کلیه زمینه ها و سپس احساس امنیت روانی منجر خواهند شد.

طرح مساله:

     امروز ه توجه به مراقبت های بهداشتی در درون زندانهابه منظورارتقاءسطح سلامت جسمانی ودرمانی زندانیان از جمله اهداف اصلی سازمان زندانهای کشور محسوب می شود.اساسی ترین رسالت واحدهای بهداشت درمان زندانهای کشورتامین سلامت و نشاط روح و روان  افراد(زندانیان،سربازان ،کارکنان)ومجموعه زندان است .ازجمله اهداف دست اندرکاران بخش سلامت زندانهادادن آگاهی وتغییر نگرش صحیح نسبت به سلامت وبیماری دربین زندانیان وسوق دادن زندانیان به سمت رفتارهایی است که موجب کاهش خطربیماریها وکاهش آسیب رفتارهای پرخطررادربین زندانیان فراهم سازد.آگاهی دادن وآگاهی یافتن ازفلسفه بهداشت ودرمان ونقش واحدهای بهداشتی ودرمانی درزندانهاوجایگاه آنهادرزندگی فردی واجتماعی زندانیان ونقشی که درتامین سلامت آنان پزشکان ،پرستاران ،بهیاران و...درزندانهامی توانندایفاءنمایندوتاثیردرتقویت جسم وسلامت تن وروان زندانیان ازطریق آموزشهای بهداشتی ودرمانی بوسیله وسایل مختلف صوتی وتصویری ، پمفلت  و...جهت آشنایی زندانیان  بابیماریهای پرخطروهمکاری درجهت کاهش این نوع بیماریها همواره موردتوجه مسئولین سازمان زندانها قرارگرفته است .

1-مهم ترین برنامه های مراقبتهای بهداشتی درداخل زندانهای کشورگسترش برنامه بیماریابی ودرمان بیماریهای آمیزشی می باشد.که هدف اصلی سازمان از اجرای این برنامه ایزوله نمودن ،نگهداری ودرمان زندانیان مبتلابه بیماریهای واگیرداروپرخطرباتشخیص ونظریه پزشک متخصص ودراختیارگذاشتن لوازم بهداشتی موردنیاز  زندانیان در ملاقاتهای خصوصی بر اساس آئین نامه ودستورالعمل های  مورد تایید وزارت بهداشت و درمان و علوم پزشکی کشور ارسالی از سوی ستاد سازمان به زندانهای کشوروبیماریابی زندانیان ازنظربیماریهای واگیردارباهماهنگی مرکزبهداشت شهرستانها وغربالگری جهت کشف بیماران مبتلابه سل وstd  و واکسیناسیون فصلی زندانیان مانند«منیژیت ، آنفلونزا و...می باشدکه مهم ترین روش های اجرای این برنامه ازطریق ارائه آموزش های قبل ازملاقات زندانی باخانواده بصورت تصویری ، صوتی وبا اجرای برنامه های بیماریابی ودرمان بیماریهای آمیزشی به زندانیان و  ملاقات کنندگان ارائه می گردد و بعدازاجرای آن ارزیابی واثربخشی ازاجرای برنامه های صورت گرفته و گزارش آن تنظیم و به سازمان و مبادی ذیربط جهت تصمیمات کلان کشوری و اقدامات موثر بعدی ارسال می شود .

    ارتقاءکیفی  برنامه های بهداشتی در زندانها شامل آموزش های بهداشتی  ، خدمات درمانی برای زندانیان است که باعث بالا بردن توانبخشی آنان شده و در مقابل بیماریهای مرسوم ناشی از نگهداری در زندانها ایزوله و محافظت گردیده و از طرفی دیگر با توجه به اجرای صحیح برنامه های درمانی و تخصصی پزشکی موجبات آرامش در بین زندانیان را فراهم کرده و از نتیجه آن برقراری نظم و امنیت زندان می باشد و.به منظورارتقای حرفه ای وتخصصی کردن خدمات ازروشهای واضح ، آموزشهای مستمروشیوه های مسئولیت پذیری موثرتراستفاده می شود.

  یکی ازاهداف اصلی سازمان زندانها،مشارکت درایجادجامعه برخوردازعدالت ،آرامش وامنیت ازطریق اجرای مجازات های سلب آزادی به شیوه های انسانی واطمینان بخش ونظارت برزندانیان وکمک به اجتماعی شدن وبازگشت مجددآنان به جامعه به عنوان شهروندان مطیع قانون است.دربدو ورود زندانی ،ضمن قرنطینه کردن بهداشتی وی ،رئوس برنامه های فرهنگی و تربیتی با هدف اصلاح رفتار به وی ارائه شده و شناسایی اولیه از شخصیت و ویژگی های درونی و روانی ایشان بعمل می آید وبرای هریک از زندانیان پرونده شخصیتی که نشان دهنده سلامت روانی می باشد تشکیل شده و در طول برنامه قرنطینه با انجام آزمایشها و تستهای مختلف جسمانی و روانی توسط روان شناسان و پزشکان در بهداری زندانها نسبت به بیماریابی اقدام گردیده و مسیر سلامت زندانیان بر اساس فرآیندهای بهداشتی و درمانی طی می گردد.لازم به یادآوری است که افزایش جمعیت زندانها ، درواقع دربهره گیری ازامکانات موجودواجرای اقدامات اصلاحی وتربیتی درزندانهامانع بزرگی درامورزندانبانی کشورمی باشد.به همین سبب کاهش جمعیت زندان هایکی ازراهکارهای اساسی ،برای مقابله بابرخی ازمشکلات موجوددرزندانهاست.

هدفهای اصلی نظام زندانبانی اسلامی کشورمان مساعدت در  اصلاح وتربیت در  راستای ایجادامنیت  جامعه ازطریق حفظ وبرقراری یک نظام قانونی وامن وتلاش برای کاهش مجددجرم و تکرار آن و پیشگیری ازرشدوتوسعه محرومیتهای  اجتماعی زندانیان می باشد.

اهداف:

در این مقاله هدف این است که به فرآیندهای موثر در ایجاد سلامت روحی و روانی زندانیان پرداخته و خدمات ارائه شده در این راستا که زمینه تعادل در امنیت  در زندانهای کشوررا فراهم می کند بیان شود  و سپس راهکارهای متناسب با ویژگی های فردی و اجتماعی زندانیان ارائه می گردد.

تعاریف و مفاهیم:

خدمات اجتماعی

مفهوم کلی خدمات اجتماعی ناظر است بر هرگونه فعل و انفعال سازمان یافته اجتماعی ،کنش و واکنش افراد که در جریان آن موقعیت و کارکرد اجتماعی را ارتقاءدهد و جامعه را به سمت بهبود نسبی از وضعیت موجود سوق دهد.

بهداشت روانی

بهداشت روانی به معنای سلامت فکر است .منظور از آن نشان دادن وضعیت مثبت روانی فرد است که تحت این شرایط هم در بعد شخصی و هم در بعد اجتماعی ،فرد در آرامش زندگی می کند.در امر پیشگیری از اختلال های روانی دو وظیفه خطیر به عهده دست اندرکاران تامین بهداشت روانی زندانها قرار گرفته یکی ریشه یابی و ریشه کردن علل اختلال های روانی ودوم ایجاد وضعیتی که بهداشت روانی زندانیان تامین و حالت های مطلوبی نظیر خوشحالی و رضایت از زندگی فراهم آید و بتواند در دوران تحمل حبس احترام به شخصیت خود و دیگران ،حل مناسب و منطقی تعارض ها و کشمکش های روانی ،ایجاد ارتباط صحیح با نزدیکان و اطرافیان ،رعایت مقررات و قوانین فردی و گروهی و مهارت های اساسی زندگی را که زمینه ساز امنیت زندان و کاهش آسیب رفتارهای پرخطر در بین زندانیان می شود.

مروری بر ادبیات نظری

   ابراهام مزلو(1976) درهرم نیازهای اساسی اشاره می کندکه دومین سطح ازنیازهای فردعبارتندازامنیت : امنیت در همه زمینه های فردی ، اجتماعی ، شغل ، اقتصادی ، خانوادگی و..... مدنظر می باشد.

یعنی یک انسان پس ازرفع نیازهای فیزیولوژیکی می بایست به احساس امنیت درهمه زمینه هادست پیدانماید.اگراین روندادامه پیداکندفردپروسه سلامتی خودراهمچنان طی خواهدکرد.تامین بهداشت روانی واحساس امینت روانی دربین مردم نیازمندیک سری اقدامات وکارهای زیربنایی است این اقدامات باعث می  شوند که یک فرددرذهن وروان خوداحساس امنیت نمایدوبه تعادل روحی ،روانی ورفتاری دست پیدانماید.روانشناسان معتقدندکه درمبحث بهداشت روانی ،پیشگیری مقدم وارجح است بردرمان واین پیشگیری در سه سطح خودرانشان می دهدیعنی می بایست دراین سه سطح اقدامات پیشگیرانه انجام گیرد.

1-پیشگیری اولیه : یعنی اینکه کاری می کنیم قبل ازاینکه فرد دچارمشکلات گرددازآن پیشگیری نماییم این رویکردمستلزم جلوگیری کردن ازحادث شدن مشکلات روحی وروانی است.

2--پیشگیری نوع دوم : دراین سطح ازپیشگیری جمعیت های در معرض خطرراشناسائی کنیم وقبل ازمبتلاشدن فرددرحیطه بیماری به وی کمک کنیم تادچار بحران نگرددمثلاافرادی که سیگاری هستندودرمحله های آسیب زاکه موادمخدرفراوانی وجود دارد زندگی می کنندشناسائی کنیم وبه آنهاکمک نمایم تابه سمت اعتیادنروند .

3-پیشگیری نوع سوم : دراین سطح ازپیشگیری افرادکه قبلامشکل داشته اندوبه نوعی مداخلات درمانی رادریافت کرده اند کاری کنیم که اولا‍ً : ظرفیت روحی وروانی آنهابالارودکه دوباره مبتلانشوند ثانیا‍‍ً : توانایی های ازدست رفته انهارابازتوانی کنیم.

  حال باتوجه به مواردفوق در می یابیم که جامعه افرادزندانی علاوه براینکه نیازدارندکه ازخدمات فوق بهره مند گردندعموما‍ً‌از طبقاتی هستندکه امکانات ،ظرفیت ها،توانایی های بالقوه آنهاوساختارشخصی شان مستعدابتلاءبه خیلی از مشکلات روحی وروانی می باشد.دراین میان سازمان زندانهادرهمه حیطه هااین مهم رامدنظرداشته وبرهمین اساس برنامه های متعددی راجهت کمک به امنیت روحی وروانی افرادتدارک دیده است.

سازمان زندانهادرحیطه پیشگیری نوع اول اقدامات موثرراانجام داده است ازجمله :

 1-ایجادفضاهای فیزیکی مناسب که درآن فرداحساس راحتی نمایدهمانطوی که جامعه شناسان اشاره می کنندازدحام وسروصدای زیاددریک محیط باعث تشویش خاطر فردشده واوراواداربه یک سری رفتارهای مخرب می نمایدسازمان دراین راستافضاهای مناسبی رادرطول سالیان اخیرتدارک دیده است .

2-یکی ازمواردی که فردرادچارمخاطره ذهنی می کنددوری ازمحیط خانوادگی وعدم ارتباط چهره به چهره بااعضای خانواده می باشد،سازمان زندانهادرطول سالهای اخیراقدامات موثررادراین راستاانجام داده است ارجمله ملاقات های حضوری،ملاقاتهای کابینی ودربعضی ازمواردملاقاتهای شرعی .همین دیدارها وملاقاتهاباخانواده باعث می شوندکه  فردبه یک احساس آرامش روحی دست پیداکندوروزه ها را  باهمان خاطرملاقات حضوری نه تنهاخودش آرامش عمیق داشته باشدبلکه هیچ رفتارناهنجاری ازخودبروزندهدواین گام مهمی است درایجادامنیت فردی واجتماعی  در زندان می باشد .

3-کمک به بهداشت فردی و اجتماعی باعث می شود که فرد با رعایت این اصول نه تنها در معرض بیماریهای جسمی ،روحی و روانی نباشد بلکه بتواند به یک تعادل رفتاری برسد.سازمان زندانهای کشور با ایجاد مراکز درمانی در زندانها با بکارگیری پزشکان عمومی و متخصص و کارشناسان بیماریابی نه تنها در این راستا اقدامات مهمی را انجام داده بلکه زندانیان را در گام اول متوجه رعایت اصول بهداشتی فردی و درگام دوم به یک تعادل رفتاری و خود باوری مثبت رسانده و همین اقدامات زمینه ایجاد امنیت در زندانهای کشور  می باشد.

4-رعایت بهداشت عمومی باعث می شود که فرد در فضایی که زندگی می کند احساس آرامش نماید .رافرد (1984)اشاره می کند وقتی فضای زندگی فرد عاری از هرگونه آلودگی باشد و فرد در آن احساس آرامش نماید تعادل در رفتارش ایجاد می شود.در این زمینه سازمان زندانها اقداماتی از جمله ایجاد سرویس های بهداشتی متناسب با استاندارد قابل قبول ، تهیه انواع مواد بهداشتی و پاک کننده برای زندانها ،نظارت مداوم بر آب شرب ،کنترل روزانه مواد غذایی ،نظارت مداوم و دعوت ازکارشناسان بهداشتی برای سرکشی مداوم به زندانها ،تهیه کارتهای بهداشتی برای دست اندرکاران بهدشت زندانهاو....همین موارددرراستای ایجادامینت پایداری در زندانها می باشد.

5-ایجادپایگاهای مشاوره روان درمانی در زندانهای کشور نه  نتهابه افراددربهداشت روانی کمک موثرمی کند بلکه گام های مهمی دربسترشناسایی افراددارای مشکل ،کمک به افراددارای مشکلات روحی وروانی ،برگزاری کلاشهای آموزشی مانندکلاسهای مهارت زندگی ،برگزاری کلاسهای مشاوره گروهی ، تهیه پرونده سلامت روحی وروانی برای زندانیان،.....برداشته شده است که این اقدامات درحال گسترش وهمه گیری درکلیه زندانهای می باشد.مواردفوق  باعث می شوندکه اولاً: فردبه یک بهداشت روحی وروانی دست پیداکند

ثانیاً : کمک مهم وموثری به تعالدل رفتاری فردگرددوبه سوی امنیت پایدارگام برداریم.

6-کمک به افرادی که نیازمنددرمان فوری هستندمانندکسانی که مشکل اعتیاددارنددراین راستاسازمان زندانهاچه در طول  دوران حبس وچه بعدازآزادی زندانیان به آنهاخدمات  داروئی بهداشتی ،مشاوره ای و...می نمایداین مواردجرقه های مهمی هستندکه امنیت اساسی رادربین افرادموجب می شوند.

درسطح پیشگیری نوع دوم سازمان زندانهابه شناسایی افرادی که در معرض مشکل هستنداقدام می نمایدوپس از شناسایی در همه سطوح درمانی آنها را یارومددکاراست.

درسطح سوم سازمان زندانهاافرادی راکه قبلادچارمشکل بوده اندبه همه اشکا ل کمک می نمایدتا بتوانندبه بازتوانی رفتارهای خودنزدیک شوند.

سیاست های اجرایی در برنامه بهداشت و درمان زندانهای کشور:

-هماهنگی و همسویی و وحدت رویه در سیاستگذاری ها ،برنامه ریزیها و تصمیم گیری ها به منظور تحقق اهداف بهداشت و درمان با بسیج نیرو و امکانات بهداشت و درمان زندانهای کشور

اصول بهداشتی سازمان زندانها

1-تامین سلامت جسم ونشاط روح وترغیب زندانیان به رعایت موازین بهداشتی به صورت فردی واجتماعی

2-تقویت حس اعتمادبه نفس وپرهیزازرفتارهای پرخطردربین زندانیان ورعایت امنیت روحی آنان

3-ابتهاج روحی وروانی همراه بااتحاددسته جمعی زندانیان درجهت تمیزنگهداشتن محیط زندانها

4- واداشتن زندانیان به تلاش برای جلوگیری ازشیوع بیماریهای واستفاده صحیح ازوسایل شخصی

5-کاهش هزینه های ناشی ازدرمان بااهداف پیشگیرانه ازبیماریهای جسمی وروحی روانی زندانیان

6-تاکیدوتصریح برنقش کادر پزشکی درجهت تامین سلامت زندانیان

7-تاکیدوتصریح برنقش کادر روان درمانی درون پزشکی درجهت تامین سلامت روحی وروانی زندانیان

8-بالابردن توان فیزیکی زندانیان به منظورتقویت قوای روحانی وبرانگیختن در پذیرش برنامه های برنامه های اصلاحی وتربیتی  وبه تبع ایجاد امنیت در زندانها

نتیجه گیری

    باتوجه به اینکه امروزه تفکرات نوین و ایده های انسان گرایانه به مجازات حبس و جهت گیری های اصلاحی و تربیتی و حرکت علمی مشاوره و روان درمانی در زندانهای کشور ایران  ، نقش مفید و موثری در بازسازی شخصیت مجرمان و بازگشت آنان به زندگی سالم اجتماعی داشته است می توان افزایش توانایی مددجو در ایجاد ارتباط با دیگران ، تسهیل شکوفایی استعدادها ،تفهیم معنای زندگی و تقویت و رشد اخلاقی ، معنوی و مذهبی ،آماده سازی روانی به منظور تعامل و ارتباط متقابل با جامعه پذیری و ورود سعادتمندانه به جامعه را بدلیل وجود برنامه های جامع و منطقی وسیاست های کلان سازمان زندانهای کشور که زمینه ساز امنیت اجتماعی و روانی در زندانهای کشور است مشاهده نمود.

منابع :

1. آئین نامه اجرایی سازمان زندانها مصوب 20 آذر  1380 انتشارات راه تربیت .

2. استوارت  ، یان  و جونز ، ون ( بی تا ) روشهای نوین در وانشناسی تحلیل رفتار متقابل ترجمه بهمن دادگستر ( 1383 ) . تهران :  انتشارات دایره .

3. رئیس دانا ، فریبرز، بررسی هایی در آسیب شناسی اجتماعی ایران  ، تهران ، انتشارات سازمان بهزیستی کشور  ، 1380
4. ریچارد رایت و میجل میلر ( 2005 ) ، دایره العمارف جرم شناسی ، جلد سوم ، صص 1767 تا 1770 ، انتشارات راتلیج لندن/نیویورک .